Qhuchapanpaq Jaylli Qhapariynin 

Tito Torrez Fernández

Iskay chunka phichqayuk p’unchaypi aymuray killapi, waranqa pusaq pachaq jisq’unniyuk wata kachkaqtin, Chukisaka llaqta jayllipi uqharikurqa; palla Juana Azurduy de Padilla, Manuel Ascencio Padilla, Zudañez ñañakuna, waqkuna ima, umallikkuna karqanku. Chunka suktayuk p’unchay, chaqrachhuquy killapi, waranqa pusaq pachaq jichq’unniyuk watapi, tata Pedro Domingo Murillo La Paz llaqtapi uqharikullarqataq; qhatiykusqa karqa aymuray killapi uqharikuywan jaqay Buenos Aires jatun llaqtapi, waranqa pusaq pachaq chunkayuk watapi; kay jayllipi uqharikuykunamari, Qhuchapanpa runakunaq phiñakuyninta, qhalichayninta, kallpanta ima uqharirqa.

Buenos Aires llaqtapi runakuna jayllipi uqharikuspa atipachqankumanta, iskay chunka phichqayuk p’unchay aymuray killapi, waranqa pusaq pachaq chunkayuk watapi, jatun tantakuyta ruwaspa wikch’usqanku ayqichichqankutaq Baltasar Hidalgo de Cisneros sapan aputa; jaqay virreynatumanmin t’inkichqa karqanku tukuy Alto Perú llaqtakuna; Taratiñu Esteban Arze chayta yachaytawan kama maytapuni qhalichakusqa.

Arze, españolkunaq wawakunan kaspapis, qhapaq ayllumanta kachpapis, jaqay p’unchaymanta pacha, Qhuchapanpa walli llaqtakunanta puriyta qallarirqa, qallarispa Clisa llaqtawan pitachus riksirqa juch’uymanta pacha; chimpallarqataq Punata llaqtaman, K’uchu Muelaman, Araniman, waq llaqtakunaman ima; mayqinkunapichus tawa killa jinapi, tantasqa waranqa kuraq qhuchala jayllirunakunata.

Chunka tawayuk p’unchay paqariytataq, waranqa puchaq pachaq chunkayuk watapi, wallimanta sinchi jaylli runakuna Esteban Arzeq umallisqan, mayta qhaparirispa qhuchapanpa llaqtaman yaykurqanku, kay uqharikuyman yapakamurqanku Francisco del Rivero, Melchor Guzmán Quitón, Juan Bautista Oquendo tatakura ima.



Juk phani qhipatataq, España jaylli runakunata atipaspa; atipaq runamasisninchaq, jatun tantakuyta ruwaspa, José Gonzales Prada gobernadorta wikch’unankuta kamachirqanku, pichus yachaytawan kama qhuchala jayllirunakuna phiñasqata kasqankuta, ayqirqa Qhuchapanpa llaqtamanta, maymanchus mana yachakunchu.

Atipaytawan kama, jatuntantakuypi kaqkuna, Qhuchapanpa llaqtapaq Francisco del Rivero runamasita musuk gobernadorta jina suticharqanku, Esteban Arzetataq aswan jatun kamachikninta jina qhuchala jaylli runakunaqpata.

Jatun tantakuy tukuychakuktin kamataq, Qhuchapanpa runakuna juk sinchi qhapariypi qhichpinchisqa kasqanta España suyumanta uyarichin, musuk qututa kamachikkunamanta sayarichispa, pikunachus aswanta sut’icharqanku qhuchapanpa runakuna atipasqankuta, umallichqas kallpachachqataq Esteban Arzewan, Francisco del Rivero, Melchor Guzmán Quitón, Oquendo tatakura imawan.

Kay nina ch’ipiy Qhuchapanpa llaqtapi sayarik, tukuynin Virreynato de Buenos Aires ukhuta uyarikurqa; Arze, runamasichninchik Chuquisaca La Paz llaqtapi ima llakiy phutiykunata muchusqankuta yachaspa, Qhuchapanpa llaqtapi atipachkan kallpawantaq, sinchichasqa waranqa phichqapachaqniyuk jayllirunakunanwan, Ururo, La Paz llaqtakunaman kachaykukurqanku.

Ururupi, Tomas Barronpaq runakunan, Esteban Arzek runakunaman kuchkachakurqanku; realista runakuna, pikunachus Ururu llaqtata ch’usaqchayta munarqanku, Aru Uma chiqakunapi tinkunku Qhuchapanpa jayllirunakunanwan. Iskay kimsa phani junt’atajina maqanakunku, realista jaylli runakunan atipachikunku, pikunaqpatachus ima sumaq armamento kapurqa, jinapis mana atirqankuchu Qhuchapanpa jayllirunakunawan.

Sika Sika, jaqay chiqapimari tinkurqanku chunka tawayuk p’unchay kachkaqtin ayamarq’ay killapi, waranqa pusaq pachaq watapi; jaqay chiqaqa may millay qhaqakuna karqapis, suyunchikpaq jaylli runakunan cawallunkunapi kapatachqa, sinchi kallpan, phiñakuynin, llaqtanpaq munakuynin, España runakunaq armasqa kasqankumanta aswanta atirqanku; Esteban Arze, kutimanta kuti runamasisninta kallpachaq, nispa: “Qhuchapanpa jayllirunakuna, k’aspichninchikta rikuchpa qhatatin awqaruna”; runamasichninchik sunqunkupi kallpachachqa, tinkurqanku España runakunawan, juk sinchi maqanakuypi atipanankukama; maychhika España runakuna wañurqanku, puchukkunataq mayta qhatatirichpa La Paz chiqaman ayqirqanku.

Juk machka p’unchay qhipata, chunka pusaqniyuk p’unchay ayamarq’ay killapi waranqa pusaq pachaq chunkayuk wata kachkaqtin, Buenos Aires Virreynatupi yachaytawan kama, Buenos Aires qillqaypirwanpi jurqhurqanku juk jatun willayta, chaytaq nirqa: “Alto Perú qhichpinchisqa suyu kanqa qhuchapanpa munachkankurayku”.

Kay ñawpaq jayllirunakuna suyunchikpi sayarik, Esteban Arzek wakichisqan, tukuy uqharikuykunamanta, aswan jatun uqharikuytamin ruwarqa Awi Ayala llaqtankuna qhichpinchisqa kanankupaq.

Qhuchapanpaq jayllirunakunan atipachkanrayku, Aruma millay chhanka chiqakunapi, Qhuchapanpa llaqtanchik tukuy kusiy, may patata qhachqunta uqharichpataq raymichakun; chunka tawayuk p’unchay tarpuykillapi kachkaqtin, waranqa pusaq pachaq chunkayuk watapi, qallarirqa José Gonzales Prada gobernadorpaq ayqiyninwan, Francisco del Riverotaq musuq kamachik Qhuchapanpa llaqtamanta sutichachka kachpataq; Sayarirqa jatun raymin Mariscal Antonio José de Sucre kamachisqan, iskaychunka kimsayuk p’unchay kachkaqtin waranqa pusaqpachaq iskaychunka suqtayuk watapi.